ՂԱՐԱԲԱՂԻ ՄԵՏԱՂԱԴՐԱՄՆԵՐ.

Ղարաբաղի մետաղադրամների պատմության անցյալի ուսումնասիրության համար ամենա լավ հնարավորություն է տալիս: Այդ իսկ պատճարով, երբեմն մի քար, մետաղ, քանդակ եւ այլն, իրեն մեջ տանում է պատմության առեղծվածը որը միջոց է ստեղծում ժամանակակից մարդու եւ հին մարդու հետ:

 Այնպես որ, ժամանակ առ ժամանակ, քարերն ել, մետաղներն ել մարդու հետ զրույցում եւ խոսում են :

 Առաջին հերթին, ուզում եմ նշել որ Լերնային Ղարաբաղի խանությունը հիմնադրվել է 18 – երորդ դարի կեսերին. Տարածքի առումով գդնվել է Քուր եւ Արազ գետերը. Ղարաբաղի խանությունը ևրիվանի, Նախչիվանի, Շեքիի,Շամախիի, Ջավադի խանությունների հետ սահմանակից եր. Շուշա քաղաքը Ղարաբաղի մայրաքաղաքն եր . Վարչական առումով բաժանված եր մի քանի մարզերին. Գյուղերին եւ քաղաքներին կարավարում եին յուզբաշիներ, գյուղապետեր ու կոնստեբլներ.

Խանության տարածքում բնակվել եին Զիյադողլի, Ջավանշիր, Քաբիրլի, Բահարլի եւ Ոթուզիքիներ –թուրքական ցեղերի բնակչությունը.

Խանության ստեղծման հետ ստեղծվել է նոր պետության ավանդույթներ եւ արվեստի բոլոր տեսակների զարգացումը, տնտեսական ակտիվությունը, այլ նաեւ վառ ասպեկտների ավանդույթի մեկը անկախ պետականության օրինակ էր մետաղադրամի գոյությունը.

Ժամանակակից դարաշրջանում մետաղադրամների ուսումնասիրելով ուշադրություն է ներգրավում երկու առանձին եւ կարեվոր խնդիրը. Մի կողմից անկախություն , զարգացում եւ պետականության հատկանիշներն է համարվում մեր ազգային մետաղադրամները, այն նաեւ արվեստի – մշակույթի հետաքրքրության առումով.

 Այն ստանում է ոչ միայն գումարի չափանիշը , այլ նաեւ իր ցույց է տալիս, որ այն օգտագործվում է բարձրակարգ գեղագիտական պահանջների պավարարելու նպատակով.

 Ղարաբաղի մետաղադրամները հատուկ տեղ ունեն Ադրբեջանի նումուզմաթիկաի գիտության համար.

Հենց Փանահալի խանի պատվին հատվել է «փանահաբադի» անվանող արծաթե հուշադրամը. Սակայն,մեզ հայտնի չե որ Փանահալի խանի ժամանակ Ղարաբաղի տարածքում օգտագործվել էն: Սաֆավիների, Աֆշարների, մուղուլների եւ օսմանցիների փողերից. Իսկ Իբրահիմխալիլ խանի դարաշրջանում զարգացավ պետական ավանդույթներ եւ ավելացել է սոցիալ- տնտեսական իրավիճակը, հաջող միտումներ կա ներքին եւ արտաքին քաղաքականության մեջ.

 Իբրահիմխալիլ խանը կարողացել է մի շարք բարեփոխումներ իրականացնել. Որպես կրոնական խորհրդանիշ «փանահաբատ» մետաղադրամի վրեն փորագրվել եր «Ya Kərim» խոսքերը: Պետք է նշել , որ Իբրահիմխալիլ խան նրա գլխավոր վեզիր – Ադրբեջանի նշանավոր բանաստեղծ եւ մտածող Մոլլա Փանահ Վագիֆի հետ միասին բավականին անկախ եւ պատշած կերպով հիմնավորված քաղաքական որոշումներ ընդունեցին.

 Սակայն Ղարաբաղում Ղաջարների իշխանությունը տեղավորվելուց հետո Իբրահիմխալիլ խան Ֆաթալի խանի անունից հատվել է նոր մետաղադրամներ . Մեհտիգուլի խանի ժամանակաշրջանում Իբրահիմ խանի որդին եւ թոռը ղեկավարեցին խանությունը, բայց ձեւական կերպով.

Մեհտիգուլի խանի ժամանակ Հյուսիսային Ադրբեջան նորից անցավ Ռուսական տիրապետության տակ. Հաշվի առնելով այս ամենը, Մեհտիգուլի խան հատվել է նոր մետաղասրամները արդեն փորագրված Ռուսական կայսրության թաղի նկարով. Սակայն, իր խանության միչեւ վերջի ղիա տարրերը, ինչպես նաեւ, «Արեւն ու լուսինը» երկտող ոտանավոր փորագրված արծատե Աբբասիներ է հատվել. Այդ տարրերն փողի հիմքն է ստեղծվել. Պետք է նշել, որ պոըերը պատրաստելու ժամանակ ոգտագործվել եր արծաթե եւ աղինձից.

Մեկ այլ ուշագրավ բանն այն է որ, էն ժամանակ Ղարաբաղի մետաղադրամների արժեքը կազմել է ավելի բարձր գումարը, քան մյուս փողերը. Համարվում է որ մեկ փանահաբատի նոմինալ արժեքը հավասար է եղել 500 դինարին. Սա վկայուն է, որ Ղարաբաղի մետաղադրամներ բարձր արժեքի էին դեռ այդ ժամանակ. Բացի այդ, պետք է նշել, որ ներկայումս հետազոտական աշխատանքներ են տարվում ղարաբաղյան մետաղադրամների հետ. Մասնավորապես, նումուզմատիկաի ոլորտում լավ աղխատանքների համար ցանկալի է նշել հայտնի պրոֆեսոր Ալի Ռաջաբլիի անունը.

Ցավոք, Ղարաբաղի դարածքը թշնամիներ է զբաղացրել, որը կաշկանդված է ուսումասիրել մի շարք արվեստի եւ մշակույթի արժեքավոր օրինակներին.

 Բայց մենք պետք է հասկանանք որ այս արժանի նախիշներով կարող են ուսունասիվրել միայն Ադրբեջանցիներ. Այս առումով, ինչպես հոդվածի սկզբին նշեցինք, անկախ նրանից, այդ արվեստի եւ մշակույթի նումուշները պատկանում ե մեր ազգին, մենք իրավունք ունենք իրենց հետ խոսել եւ զրույցել.