Ağdam Qafqazın Xirosiması

Ağdam kimi məmləkətim

Necə çıxdı

Əlimizdən,

Ağdam getdi, millət olmaz

Daha bizdən...

Cabir Novruz 

Ağdam haqqında deyilənlər

“...Parlaq bir yaz günü idi, buradan hətta yüz kilometr şimalda ucalan Qafqaz dağlarının səfalı zirvələri aydın görünürdü. Bu mənzərəni seyr etmək əvəzinə gözlərim aşağıdakı kiçik Xirosimadan ayrıla bilmirdi... Ağdam turistlər arasında maraq doğuran 20 ruhlar şəhərindən biridir.

WebUrbanist.com

1993-cü ildə ermənilər Ağdamı ələ keçirdikdən sonra bir-bir küçələri və evləri talayıb daşıdılar. Dağıdılmış evləri qanqal və böyürtkən kolları basıb. Viran qalmış şəhərə minarədən baxıb, bir daha bu apokalipsisin səbəbləri haqqında düşündüm...”.

Britaniyalı jurnalist Tomas de Vaal

“Bir vaxtlar britaniyalı jurnalist Tomas de Vaalın kitabında “balaca Xirosima” deyə bir bənzətmə oxuyanda düşünmüşdüm ki, bu, şişirtmədir. Amma yox, şişirdilməyib. Ağdam xarabalığa çevrilib və bu, olduqca dəhşətli bir mənzərədir”

Çex jurnalisti Petruşka Şustrova

Ağdam - Azərbaycanın hazırda inzibati mərkəzi Ağdam şəhəri də daxil olmaqla ərazisinin böyük bir hissəsi erməni işğalı altındadır.Ağdamın indi yalnız 10 kəndi Azərbaycanın nəzarəti altındadır.

İşğal tarixi - 23 iyul 1993-cü il.

Müqəddəsdir vətənimin Ağdamı–

Şəhidlərin suvarılan qanıdır.

Dilləndirər, ovsunlayar adamı,

Ağdam, vallah Qarabağın canıdır...

Tarix uydurulmur, o, yazılır. Yazılmayan səhifələr isə zamanın diqtəsinə uyğun olaraq ağılla, şüurla araşdırılır, öyrənilir, aşkarlanır…Doğru deyirlər ki, ömür beşikdən başlanır. «Geniş yolların kökü xırda cığırlardır»-deyənlər yanılmırlar. Hər birimiz kiçik evlərin astanasından Böyük Vətən dünyasına düşürük. Yollar bizi «Böyük Dünyaya» apardıqca, balaca Vətən dünyası yadımızdan çıxmır. Bəli, doğulduğumuz ocağı duymadan, sevmədən,öyrənmədən Böyük Vətənimizi, yurdumuzu, duya, sevə öyrənə bilmərik. Haralardasa ondan, Vətəndən, yaxşı yer olub-olmamasının Vətən sevgisinə qətiyyən dəxli yoxdur. Vətəninin, xalqının, doğulduğu Yurdun tarixi keçmişini bilmək, öyrənmək hər bir Vətən övladı üçün həm borc və həm də şərəfdir.

Vətən də, millət də, dövlət də torpaqdan başlanır Ağacın barını haradan aldığı məlumdur. Tarix isə araşdırılmalıdır, ən azı ona görə ki, onun kökləri müxtəlif istiqamətlərə gedib çıxır. Hər şeyin aydın olması üçün köklərə baxmaq lazımdır. Bu, həm də vacibdir. Biz millət olaraq əgər yurdumuzun, Vətənimizin tarixini yaxşı öyrənməsək, bilməsək, onda gələcəkdə də hələ başımıza çox faciələr, bəlalar gələ bilər. Bilməyəndə isə susuruq. Susanda da düşmənlərimiz üstümüzə ayaq alırlar.

Aydındır ki, xalqın tarixi kimi, sözün də tarixi var. Bu mə’nada düşünürəm ki, tarixi-toponimik araşdırmalar keçmiş və ötənlər haqqında olsa da, keçmiş üçün yox, bu gün üçün, bu günü dərk etmək və sabahlara yol açmaq üçündür. Onu da unutmamalıyıq ki, HƏQİQƏT bütün kitablardan böyük və ucadır. Bəzən elə olur ki, kiçicik bir sübut, balaca bir dəlil, adi bir fakt xalqın tarixinin bütöv bir qaranlıq dövrünü işıqlandırır.

Qarabağ sözü, etimoloji cəhətdən iki hissədən təşkil tapır. Tarix metodologiyasının onomastik elmi əsasında tədqiq edildikdə qara və bağ sözlərinin birləşərək yaratdığı bir addır.

Qara, rəng kimi (siyah) mənasını olduğu kimi daşımaqla bərabər qədim Türkcədə şimalda qalan yer, mərkəzin qüzeyi kimi mənaları da daşıyır. Bu rəng, Türklərdə min illər boyu qüzeyin simvolu olubdur. Türklərin əfsanəvi xaqanı Oğuz Xan E. Q. 200 ilində Çin xaqanı Kao’nu Pətəng qalası döyüşündə mühasirəyə saldığı vaxt şimal ordusundakı atların rəngi qara idi. Ordunun atların rənginə görə, şərqdəkilər qır (göy, mavi), qərbdəkilər ağ, güneydəkilər qonur, qüzeydəkilər qara şəklində tənzim edilməsi Oğuz Xan zamanında başlamış və bu ənənə yüzillər boyu davam etmişdir. Miladî 983-985-ci illər arasında Uyğur dövlətinə gedən Çin elçisi Wanq Yən-t’ê ordunun bu nizam üzrə cərgələnişinin şahidi olmuş və bunu öz arayışında qeyd etmişdir. Qara rəng, digər tərəfdən qüdrətli, zorlu, güclü mənalarını da daşıyır. Türklərin, şiddətli keçən qışa qara qış, güclü və qüdrətli hökmdarlara qara sifətini yaraşdırması (Qara Xaqan “Göytürk xaqanıdır”) da həmin fikrin məhsuludur.

Məhz qədim türk yurdu Qarabağın gözəl yurdu Ağdam Qafqazın qapısı adlandırılmışdır.

Ağdam şəhəri Azərbaycanın qədim və çox böyük tarixə malik şəhərlərindən biridir. Eyni zamanda Ağdam bu gün xarabazarlıq, viran edilmiş yurddur. Onun 6 mindən çox şəhidinin ruhu narahatdır. Ruhlar şəhəridir. Orada indi yalnız xaraba binaların divarları qalıb. Bu xaraba qoyulan şəhərin bizə ehtiyacı olduğu danılmaz bir faktdır. Ağdam rayonu Azərbaycanın qədim, füsunkar təbiətli torpağı olan Qarabağın mərkəzində – Qarabağ dağ silsiləsinin şimal-şərq ətəklərində, Kür-Araz ovalığının qərbində yerləşir. Gözəl Qarabağın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri minillik keşməkeşli illərdən keçərək bu günə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq aparılan arxeoloji tədqiqat işləri zamanı məlum olmuşdur ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir.

Bəzi mənbələr bu tarixi Ağdam rayonu 8 avqust 1930-cu ildə yaradılmasın yazırlar. Əslində isə araşdırmaçı Vüqar Tofiqlinin verdiyi məlumat daha doğrudur, Ağdama şəhər statusu 1828-ci ildə verilib. Belə ki, 1974-cü ildə Moskva şəhərində SSRİ Ali Sovetinin nəşriyyatında çap edilmiş “SSRİ-nin inzibati ərazi bölgüsü” kitabındakı məlumatda göstərilir ki, yaşayış məntəqəsi kimi Ağdama rəsmən 1828-ci ildə şəhər statusunun verilməsi təsdiq edilib.

“Ağdam” sözünün etimologiyası barədə müxtəlif versiyalar səslənir. Onlardan biri türk qəbilələrinin düşmənlərdən müdafiə olunmaq məqsədi ilə çox vaxt düzənlik yerlərdə kiçik qalalar inşa etməsi və "ağdam" sözünün də qədim türk dilində "kiçik qala" mənası daşımasıdır. Sonradan "Ağdam" kəlməsinin "işıqlı, ağ bina" anlamı qazandığı da bildirilir. Bu adın yeni məna kəsb etməsinin əsl səbəbini XVIII əsrdə Pənahəli xanın özünə ağ daşdan ev tikdirməsi ilə əlaqələndirirlər. Həmin ev bir-biri ilə həmahəng olan tikililərdən ibarət bütöv bir kompleks - ağ imarət idi.

Digər bir versiyaya görə Ağdam sözü Aquen (Aluen) yaşayış məskənin adının zamanla dəyişmiş formasıdır. Qarabağ tarixinin ən sanballı araşdırmaçılarından biri Rəşid Göyüşov hesab edir ki, bütün tarix ədəbiyyatında da Aluenin iidiki Ağdam rayonu ərazisində olduğu göstərilir. Alimləri bu qənaətə gətirən səbəb budur ki, həmin məclis haqqında məlumat verən orta əsr tarixçiləri göstərirlər ki, Aluen Bərdənin yaxınlığında idi. Lakin Aluenin dəqiq yeri indiyə kimi heç kəsə mə'lum deyildir. Bərdə və Ağdam rayonları ərazisində aparılan axtarışlar nəticəsində mə'lum oldu ki, bu ərazilərdə Govurqaladan başqa belə bir şəhəri xatırladacaq abidə yoxdur. Digər tərəfdən isə Aluen məclisindən təxminən 150 il sonra, yə'ni VII əsrdə yaşamış erməni coğrafiyaşünası Şiraklı Anani Zaqafqaziyaya aid tərtib etdiyi atlasında Aluen şəhərinin indiki Xaçın çayının orta axarında, onun sol sahilində olduğunu göstərmişdir ki, bu da haqqında danışdığımız şəhər xarabalığının yeri ilə uyğun gəlir. Deyilənlərə bunu da əlavə etmək lazımdır ki, Govurqalanın yaxınlığındakı bir ərazi indi də «Əlvənd» dərəsi adlanır ki, bu da çox güman Aluen sözünün qismən dəyişilmiş formasıdır.

Aquen (Aluen) yaşayış məskəni X-XI əsrlərə qədər tarix səhnəsində mövcud olmuşdur və sonralar mənbələrdə nə Şəhərin özü, nə də adı haqqında heç bir məlumat verilmir. Bu da onunla bağlıdır ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, artıq şəhər Xaçın çayı sahilində deyil, başqa bir ərazidə, Qarqar çayı yaxınlığında bina edilmişdir. Artıq şəhərin adı Aquen deyil, Ağdam adlanırdı. Ən maraqlı cəhətlərdən biri də Aquen sözünün Ağdamla nə vaxt əvəz olunmasıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, həm Aquen, həm də Ağdam toponomik adı türk mənşəli söz olub, coğrafi məkanla daha sıx bağlıdır. Aquen adının mənşəyi mənsub olduğu Alban dövlətinin adı ilə eyni kökdən qaynaqlanır. Aquen adındakı “aqu” sözü türk dillərində “equ”, “eyi” kimi işlənərək, “yaxşı”, “xoş”, “mülayim” mənasını daşıyır.

Addakı “en” morfımi isə Alban adındakı “ban”, “van” sözləri ilə sinonim olaraq mənası “məkan”, “yurd” kimi ifadə olunur. Onda bu deyilən sözlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, Aquen adının mənası “yaxşı”, “xoş”, “mülayim”, “məkan”, “yurd” deməkdi.

Ağdam sözünün digər bir mənası „Ağ İnsan“ mənası verir. Bunu məhşur alim, rus şərqşünası, akademik Vasili Vladimiroviç Bartold təsdiq edir. Ağdam ərazisində rus alimlərinin apardığı araşdırmalardan sonra Bartold və bir neçə alimin gəldiyi yekdil qərara görə Ağdam-Ağ Adəm, İlk İnsan mənasın verir və Ağdam ərazisi dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Barrtold yazır: Dünya tarixində ilk dəfə olaraq ən qədim buğdanın Ağdamın Əfətli kəndində yerləşən Çalağan təpəsindən tapılması bizə bu qərara gəlməyimizə şərait yaratdı. 7 min il yaşı olan Buğdanın bu ərazidə tapılması İlk İnsanın-ADƏMİN burda yaşamasının bariz nümunəsidir.

Həm İsgəndərin dövründə, həm də onun ölümündən sonra yunan-makedoniyalılar Yunanıstanın hüdudlarından kənarda da çoxlu sayda yunan şəhərlərinin əsasını qoydular. Onların bir çoxu hazırda da mövcuddur. Bəzilərinin hətta adı belə qorunub saxlanılıb. Bu, Misirdəki İsgəndəriyyə və Türkiyədəki İsgəndəron şəhərləridir. Bu və digər adları daşıyan şəhərlər Makedoniyalı İsgəndərin ordusunun keçdiyi yerlərdə salınıb. Azərbaycan ərazisinin də yürüşlərə məruz qaldığından deməli, burada da hər hansısa bir yunan şəhəri salınmalı idi. Ən maraqlısı isə bu faktın öz təsdiqini tapmasıdır.

 Məşhur yunan-Roma coğrafiyaçısı Strabon əsərlərində qeyd edir ki, Xəzər dənizi yaxınlığındakı dağın ətəyində vitilərin ərazisində enianlar möhkəmlənmiş şəhər salaraq, onu Enian adlandırdılar. Burada onlar yunan silahlarını, mis qabları və qəbirləri nümayiş etdirirdilər. Bu fakt Enianın həqiqstən də yunanlar tərəfindən salındığını sübut edir. Bəlkə də onlar şəhərin əsasını qoyan yunanların və yerli sakinlərin əcdadlarıdır. Amma enianlar qonşu xalqların yaddaşına elə yerli əhaliyə verilmiş yunan adı ilə həkk olundu. Vitilər erkən orta əsrlərdəki utilər və müasir udinlər idi. O zaman onlar Qarabağ düzənliyində məskunlaşmışdılar.

Buradan belə nəticə çıxır ki, Eniana özü də Ağdam rayonu ərazisinə daxil olub. O qədər də böyük olmayan bir rayonun ərazisində son 20 əsr ərzində coğrafiyaçı və tarixçilərin diqqətini bu və digər dərəcədə cəlb edən şəhərlər mövcud olub. Onlardan birincisi Enian adını almış Azərbaycan İsgəndəriyyəsidir. Sonra bu ad Aluen və ən sonda Yunanla əvəzlənib. Gövürqalanın eradan əvvəl III əsrdən deyil, eramızın III əsrindən mövcud olması faktı isə onun lazımı səviyyədə öyrənilməməsi ilə bağlıdır. Bu fakt başqa cür də izah oluna bilər. Orta əsrlərdə şəhərlərin işğalı zamanı yerli sakinləri qarət edir və öldürürdülər. Buna görə həmin vaxt şəhər camaatı qaçıb ətrafdakı meşə və çöllərdə gizlənirdilər. Qoşunlar çıxıb gedəndən sonra isə yerli sakinlər heç də geri qayıtmır, gizləndikləri yerdə şəhər salıb yaşamağa başlayırdılar. Bundan əlavə, hökmdarlar da bu və digər səbəbdən şəhər sakinlərini başqa yerlərə köçürürdülər. Bu cür hadisələrlə tarixdə dönə-dönə qarşılaşmışıq. Məsələn, hazırkı Gəncə Nizaminin yaşadığı Gəncədən 5 km, Şəmkir isə orta əsrlərin Şəmkirindən 1520 km aralıda yerləşir.

Beləliklə, deyə bilərik ki, Ağdamın əsası Makedoniyalı İsgəndərin yürüşlərinin təsadüf etdiyi e.ə. IV-III əsrlərdə qoyulub. Sonradan burada yerli əhali məskunlaşsa da, qonşu xalqlar üçün yunanların şəhəri kimi qalıb. Eniana şəhərinin adı da buradan götürülüb. E.ə.III əsrədək şəhər Kiçik Qafqazın qapısı rolunu oynayıb. Onların zənnincə, IX və X əsrlərdə Beyləqandan Yunan şəhərinədək olan məsafə 7 fərsəng və ya bir günlük yol olub. Yunandan Bərdəyə qədər olan məsafə də elə bu qədər olub. 1 fərsəng isə təqribən 7 km-ə bərabərdir. Buradan belə nəticə çıxır ki, Yunanla Bərdə və Beyləqan birbirindən 50 km (7 km x 7 fərsəng) aralıda yerləşib. Bərdə ilə Beyləqan arasındakı məsafə 100 km, Bərdə ilə Örənqalanı birləşdirən quru yolun uzunluğu isə 60 km təşkil edib. Amma ticarət yolları üzərində yerləşən şəhərlər arasındakı məsafə daha dəqiq hesablanırdı. Bunu Azərbaycanın şəhərləri ilə Yaxın və Orta Şərq arasındakı məsafələr barədə qeydlər də sübut edir. Odur ki, 14 fərsəngi (100 km) 8,5 fərsəng (60 km) kimi qəbul edib, 40% səhv etmək mümkün deyildi. Bundan əlavə, iki şəhər arasındakı məsafə indinin özündə də onları birləşdirən yolun uzunluğu ilə ölçülür. Bunu nəzərə alan tədqiqatçılar Bərdə və Beyləqandan 50 km (7 fərsəng) aralıda axtarışlara başlayırlar. Onlar düşünürlər ki, şəhər Bərdə və Beyləqandan şərqdə yerləşə bilməzdi. Deməli, söhbət qərb ərazilərdən, Kür çayının o tayından gedirdi. Kürlə isə ticarət yolu yalnız Bərdədən sonra kəsişir. Bu müddəaları nəzərə alaraq, arxeoloqlar Yunan şəhərinin məhz Ağdam ərazisində yerləşməsi qərarına gəlirlər.Maraqlıdır ki, Ağdamda orta əsr şəhər yerinə bənzər ərazi mövcuddur. Bu, Ağdamdan 18 km şimal-qərbdə Boyəhmədli kəndindəki Gövürqaladır.

Cənubi Qafqaz xalqları içində ilk əlifbanı məhz Ağdam ərazisində yaşayan yerli Beniamin Qarqarları yaratmışlar. Danışıq dili əsasında formalaşan ilk Əlifba Albaniyada danışıq və yazıda istifadə edilmişdir. Bütün bunlar bir şeyi təsdiq edir ki, bu dövr Albaniyada yazının, maarifin, məktəbin inkişaf etdiyi dövrdür.

«Albaniya tarixi» əsərinə əsasən Urnayrdan sonra Yesvagen hökmdar olmuşdur. Onun hakimiyyəti dövründə köhnə yazının islahı yolu ilə yeni alban yazısı yaradılır. Üç Qafqaz xalqının - albanların, gürcülərin və ermənilərin əlifbasının yaradıcısı Mesrop Maştots hesab edilsə də, mənbələrin müqayisəli təhlili əsas işin iste’dadlı tərcüməçi sünikli Beniamin tərəfindən yerinə yetirildiyini sübut edir. Əlifba təzələndikdən sonra Yesvagen uşaqlar üçün xüsusi məktəblər açdırır, onlara yazı sənətinin sirlərini öyrətmək əmrini verir, hətta dövlət hesabına onları yaşayış yeri və qidayla da təchiz edir. Dini və dünyəvi əsərlərin siryani və yunan dillərindən alban dilinə tərcüməsi də bu dövrdə yerinə yetirilməyə başlayır» Mхitar Qoşun “Törə bitiyi” kitabında yazılır: alban əlifbası məhz qarqar (qıpçaq) dili əsasında yaradılıb və bu işdə qarqar Beniaminin böyük rolu var. Qiyasəddin Qeybullayevin tədqiqatları nəticəsində məlum olmuşdur ki, alban tayfalarından qarqarlar da türk idilər və onların dili qıpçaq türkcəsi olub. Görünür, qədim Azərbaycanda oğuz türkcəsi ilə yanaşı qıpçaq türkcəsi də yayğın olmuşdur. Hər halda, “Kitabi-Dədə Qorqud”da oğuzlarla yanaşı qıpçaqlardan da gen – bol danışıldığı, bu iki türk xalqı arasında güclü rəqabət hissi olduğu danılmaz faktdır. O da faktdır ki, alban əlifbası məhz qıpçaq – qarqar dili əsasında yaradılmışdı və bu dil Albaniyanın ədəbiyyat və dövlət dili funksiyasını ifa etmişdir. Albanlardan sonra Azərbaycanda geniş ərazilərdə məskunlaşmış əsas tayfalardan biri qarqarlar idi. Qarqarlar çox qədim etnosdur. Mənbə olmadığından onların Şimali Qafqazdan Albaniya ərazisinə nə vaxt endiklərini söyləmək çətindir. Kalankatuklu Moisey qarqarların Makedoniyalı İskəndər dövründən Albaniyada yaşadığı barədə mə’lumat vermişdir. Lakin qədim türk tayfalarından olan qarqarlar haqqında e.ə. I minilliyin başlanğıcında yaranmış «İliada» əsərində mə’lumat vardır: «Homer «İliada»da İdı dağında Qarqar zirvəsinin və Dardanel boğazından azca aralıdakı Qarqar şəhərinin adlarını çəkir». Antik mənbələrin, Herodotun, xüsusilə Strabonun amazonların Qafqaz dağlarındakı Keravn dağlarında yaşaması və baharda (Novruz bayramında) dağlardan enərək Qarqar düzündə qonşu qəbilə qarqarlarla nəsil artırmaq üçün görüşməsi faktının açıqlaması isə Keravn (Geranuşe dağı) bugünkü Qarabağımızda olan Qərvənd-Camış dağının olmasıdır. V.V.Bartold qeyd edir ki: “Qarqarlar eyni adlı qırğız dastanının əfsanəvi qəhrəmanı Manasın babaları idilər” və qırğız eposu “Manas”ın qəhrəmanı Manasın xalqı da qarqar və ya qıpçaqlar idi.

 Antik mənbələrin, Herodotun, xüsusilə Strabonun amazonların Qafqaz dağlarındakı Keravn dağlarında yaşaması və baharda (Novruz bayramında) dağlardan enərək Qarqar düzündə qonşu qəbilə qarqarlarla nəsil artırmaq üçün görüşməsi faktının açıqlaması isə Keravn (Geranuşe dağı) bugünkü Qarabağımızda olan Qərvənd-Camış dağının olmasıdır.

Müasir türk xalqlarının bir çoxunun, eləcə də Azərbaycan türklərinin etnogenezində birbaşa iştirak etmiş ən qədim türk tayfalarından biridir Sakaların türkmənşəli olduğunu müxtəlif türk xalqlarının tərkibində sak (saka,şaka) etnonimini daşıyan tayfaların olması da göstərir:hələ 600-603-cü illərədə Altayda tuvalarda bir tayfa Səkyə ("y" danışıqda əlavə olnmadır),hazırda qazaxlarda Şaqa,Şaktı,özbəklərdə Şakay və Şekey,qırğızlarda Sake və Saka,türkmənlərdə Şaklar və Sakar,noqaylarda Şaukay,xakaslarda Sakay,Saqay,Altay türklərində Sakait və Saqal və s.Bundan başqa yakutların etnik adının Saxa (sakanın fonetik forması),Xakas etnoniminin Sakas adından ibarət olması da nəzərə alınmalıdır Azərbaycandakı sakların bir hissəsi isə Yuxarı Qarabağda məskunlaşmış və onların adı ilə albanların dilində bu ərazi "Art-sak" adını almışdı.Qədim erməni mənbələrində Artsax kimi yazılan bu toponim türkcə "art" – dağlıq ərazi,yüksəklik sözündən və sak etnonimindən ibarət olub "Sak yüksəkliyi",yaxud "sakların dağlıq ərazisi" mənalarını verir. İ.M.Dyakonov e.ə. III minillikdə Midiyada yaşayan əhalinin başlarına uzun keçə papaq - "tiarı" qoyduqlarını qeyd edir. Ola bilsin ki, həmin dövrdə keçədən digər geyim dəstləri də hazırlanıb. Mingəçevir ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı e.ə. IV-III əsrlərə aid bir neçə tunc möhür tapılıb. Həmin möhürlərin üzərində olan insan rəsmlərindəki geyim nisbətən gödək keçə yapıncını xatırladır. Xüsusilə əlində çomaq, başında şiş papaq və gödək yapıncısı olan təsvir daha xarakterikdir. Akdamar kilsəsinin çöl divarında Kral Gaqikin də daşqabartmadan şəkli vardır.

Şəkildə o dövrün türk- etnik qiyafətində, qıyıqgözlü və şişpapaqlı bir qıpçaq türkü bardaş quraraq oturub. Ən ermənipərəst tariхçi belə bu adamın erməni olduğunu iddia edə bilməz. Ona görə də, ermənilər bu məsələni belə izah edirlər ki, guya kral Gaqik Abbasi хəlifələrindən asılı olduğu üçün belə geyinmişdir. Yaхşı, aхı Abbasi хəlifələri heç vaхt Gaqikin geyindiyi kimi geyinmirdi. Bəs görəsən, Gaqikin geyimi kimin geyimidir? Burada yenə erməni yalanı ayaq tutub yeriməyə başlayır. Sən demə, Abbasilərin əmrində olan əsgərlərin hamısı türk əsgərləri olduğu üçün Gaqik də onun əsgərləri kimi geyinib. Elmlər doktoru Hikmət Babayev yazır: Kilsənin üzərində çoхlu sayda şişpapaq qıpçaqların oturduğunu və ibadət etdiyini göstərən daşqabartma rəsmləri var. Məlum olduğu kimi, qədim yunan mənbələrində qıpçaqların bir başqa adı şişpapaqlardır. Eyni zamanda, Dağlıq Qarabağda məskunlaşan insanların böyük əksəriyyəti Qafqaz Albaniyasından və bu yerin əhalisi olan şişpapaq qıpçaqlardır, hunlardır. Məsələn, Ağdamda Şişpapaqlı kəndi var və bu kəndin orada olması da yenə də deyilənləri sübut edən bir əsasdır. Ağdam ərazisində mövcud olan Çıraqlı kəndi qədim siraqlar tayfasinin adi ile baglidir. Bu tayfanın yaradicisi olan SIRAQ Agdam ərazisində anadan olmuşdur. I Daranin sak ve massagetlər üzərinə yürüşu zamanı Azərbaycanı fars yürüşündən xilas etməsi hətta Strabonun “Cografiya” əsərində də qeyd edilib. O I Darani aldadaraq onu Qarabag ərazisindən uzaqlaşdıraraq Gürcüstan tərəfə aparmış və bununla da sak ve massagetleri xilas etmişdir.

E.ə. I əsrdə yaşamış yunan tarixçi və sərkərdəsi Arrian Arsaq adlı tarixi şəxsiyyət haqqında maraqlı məlumat verir. O, göstərir ki, Arsaq Mərkəzi Asiyada yaşayıb. Onun mənsub olduğu sülalə makedoniyalılara qarşı çıxaraq yadelli işğalçıları ölkədən qovub. Ölkə azad olandan sonra bu görkəmli sərkərdə öz hakimiyyətini qurub.

Yunan coğrafiyaçısı Strabon da qüdrətli hökmdar olan Arsaq haqqında təxmini də olsa, bir sıra qiymətli məlumatlar verib. Strabona görə , mənşə etibarı ilə skif olan, dailərin bir hissəsinə yiyələnən və özünü parna adlandıran Arsaq Parfiyaya daxil olaraq, onu özünə tabe edir. Sonrakı mübarizələrdə o yeni uğurlar qazanaraq Dəclə çayı sahili boyu bütün torpaqlara sahib olur. Antik dövr tarixçisi Plini ( I əsr ) də Strabon kimi arsaq sülaləsinin kökünü dailərlə bağışlayıb.

VIII əsrdə yaşayan Bizans müəllifi Georgi Singel Arsaqın Tiridat adlı qardaşı olduğunu bildirir .O, göstərir ki, bu qardaşlar Baktriyanın satrapları olub və Makedoniyanın İrandakı canişini Aqafokla qarşı çıxıblar.

 Türk xalqlarının fəxri sayılan Arsaqın tarixi şəxsiyyət, sərkərdə və dövlət başçısı olması haqqında dövrümüzə əlbəttə, çox az məlumat gəlib çatmışdır.Arsaq haqqında Roma tarixçisi Pompey Troq da 44 kitabdan ibarət olan « Filippin tarixi» əsərində məlumat verərək onun Makedoniyalı İskəndər dövründə yaşadıьını və böyük şöhrətə malik olduьunu göstərir. Onun mülahizələrinə görə, Arsaq Selevkilərin və baktriyalıların hökmdarı olan Feodot tərəfindən təhlükəni, gözlənilən yürüşü dəf etmək üçün qoşun toplayır. Feodot öləndən sonra, Arsaq onun oьlu ilə müqavilə baьlayır və çox keçmir ki, Selevkə qalib gəlir.

Roma tarixçisinin də verdiyi məlumatdan aydın olur ki, Arsaq qüdrətli bir imperiyanın hökmdarı olub.Amma onun hökmdarlıq illəri barədə məlumatlar azdır. Umumilikdə bu da məlum olur ki, Arsaq türkdilli Saq (sak) tayfasına məxsus olmuşdur.Bu ada mənbələrdə Arsaq , Ərsaq, Arşaq və s. formalarda rast gəlirik. Arsaq sözü ”saq igidi”,”saq kişisi” kimi mənalandırılır.

Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun baş elmi işçisi, Qorqudşünas alim, fılologiya elmləri doktoru, əməkdar elm xadimi, Atatürk adına Türk Dil Qurumunun Fəxri üzvü Cəmil Cəmşidov türk xalqlarının “Dədə Qorqud” dastanını araşdırarkən elmdə səriştə və təcrübəsi olan bir tədqiqatçı kimi müəyyən edərək, öz elmi əsərlərində sübuta yetirilmiş nəticəyə gəlibdir ki, İç Oğuz eli Aran-Qarabağda Kür və Araz çaylarının qovşağında yerləşən torpaqlarda məskunlaşıblar. Bu tarixi torpaqlar Ağdam bölgəsini tamamilə əhatə edir. Bayandur xanın və Qazan xanın divanları da burda, Mil-Qarabağ düzənliyində yerləşmişdir (“Kitabı-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh 263). İşquzların - İçoğuzlann Qarabağda - Ağdam bölgəsi ərazisində olduqlarını sübut edən, onların adı ilə bağlı olan yer adlarıdır. Bu adlardan Ağdam və ətraf bölgələrdə yerləşən Quzanlı və Bala Quzanlı kəndlərini, Quzanlı arxını və s. göstərmək olar. Ağdamla Füzuli rayonu arsında yerləşən Xocavənd ərazisində kiçik Qafqaz dağlarının son yumrusu, Qaraçuq dağı var, həmən o "Dədə Qorqud" dastanın qəhrəmanı Qraçuq çobanın adı ilə bağlıdır Ordan aşağı Nərgiz təpəsi deyilən yer var, Qaraçuq çoban rəvayətə görə orda dəfn olunub.

Dastanda adı çəkilən Bayat boyu elə Qarabağ ellərinin əsas boylarından biridir. «Yer haqqı», «Göy haqqı, «Bu Günəşə kor baxım yalan deyirəmsə», «And olsun bu suyun salavatına», «And olsun bu suyun üzünə», «And olsun bu axar suya», «Bu işıq haqqı», «Bərəkətə and olsun», «Çörək haqqı», «Ocaq haqqı», «And olsun anamın (atamın) üz qoyduğu torpağa»., «O işıq gözümü töksün ki», «And olsun səninlə kəsdiyim duz-çörəyə», «Anamın südü haqqı» kimi andlar Azərbaycanda ancaq Ağdam caamatı arasında qalıb. Bu andlar Oğuz türklərinin andı idi və bunun bizdə qalması bir daha Oğuz tayfasının Ağdam ərazisində yerlşədiyin göstərir.

Bu gün düşmən haylar Ağdamın adın dəyişib Akna qoyublar. Araşdırmalarıma münasibət bildirən tarixçilər deyirlər ki, «Akna» kəlməsini ermənilər bir çox etnonim və toponimlər kimi, «özəlləşdirməyə» çalışırlar.

Avrasiya Tarix və Etnoqrafiya Tədqiqatları Assosiasiyasının eksperti Sultanbek Aroşoltov yazışmamzda bildirdi ki, «Akna» sözünün ermənilərnə heç bir aidiyyatı yoxdur: «Akna bir çox xalqlarda ilahə, tanrı adıdır. Məsələn, eskimos mifologiasında Akna kəlməsinin mənası «ana»dır. Eskimoslar üçün "Akna" analıq və bərəkətin qadın ruhudur. Qədim Şumerin tanrılar panteonunda Kanna baş tanrı Mardukun arvadlarından biri, bərəkət və bolluq ilahəsi idi. Mayya mifologiyasında Akna analıq və doğuş tanrısı idisə, qədim Lidiyada Akna insanlara ruzi və bəxtəvərlik bəxş edən tanrı idi. Ermənilərin Akna kəlməsini «özəlləşdirmə»ləri tarix baxımından bəsit davranış, yolverilməz oğurluq sayıla bilər».

İlk dəfə Ağdam bir ərazi kimi öz adını ərəb tarixçilərinin 1357-ci ildə yazdıqları “Səyahtnəmə” kitabında çəkilib və ərəb səyyahları bu ərazidən keçən zaman 1147-ci ilə aid qəbrstanlıqda araşdırma aparandan sonra Ağdamın dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olduğun yazırlar. Orta əsr mənbələri, xüsusilə də ərəb çoğrafiyaşünas və səyyahlarının qeydləri sayəsində Azərbaycanın bir çox orta əsr şəhərlərinin adları dövrümüzədək gəlib çatıb. Həmin mənbələrdən məlum olur ki, o zaman səyyahlar həm də ticarətlə məşğul olurdular. Buna görə də onların coğrafi qeydləri tacirlər üçün nəzərdə tutulurdu. Odur ki, həmin yazılı mənbələrdə üstünlük daha çox ticarət yollarına və onların keçdiyi şəhərlərə verilir, yaşayış məntəqələri arasındakı məsafələr göstərilirdi.

Ağdamda orta əsr şəhər yerinə bənzər ərazi mövcuddur. Bu, Ağdamdan 18 km şimal-qərbdə Boyəhmədli kəndindəki Gövürqaladır. Ötən əsrin 50-60-cı illərində azərbaycanlı arxeoloq Rəhim Vahidov burada qazıntılar həyata keçirir. Nəticədə eramızın III-X əsrlərində mövcud olmuş şəhərin qalıqları aşkarlanır. Maraqlıdır ki, Yunan şəhəri də eramızın IX-X əsrlərinə aid edilir. Onun adı Təbrizdən Tbilisiyə gedən ticarət yolu üzərindəki əhəmiyyətli məntəqə kimi xatırlanır. Ərəb tarixçisi Əl-Bəlazuri Yunanın adını Beyləqanla birgə 744cü ildə Xilafətə qarşı üsyana dəstək verən şəhərlər sırasında xatırladır.

Ağdam rayonunda çoxlu sayda tariximizin şahidi olan memarlıq abidələri var. Ağdam şəhərinin şimal – qərbində - Xındırıstan kəndində yerləşən Üzərlik təpə abidəsi, Xaçındərbənd kəndindəki Qutlu Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Salahlı – Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr (XIV əsr), Papravənd kəndindəki Xanoğlu türbəsi (XVII əsr), türbələr və məscid (XVIII əsr), Qarabağ xanı Pənahəli və onun nəslinin Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Şahbulaq qalası və sair memarlıq abidələri bu yurdun qədim Azərbaycan torpağı olduğunu təsdiq edir. Tariximizin sirdaşı, ev ünvanı olan bu abidələr Ağdamın keçmişinin qaranlıqlarına işıq saçaraq dünənindən bu gününə soraq verir.

1936-cı ildə Almaniyadan Bakıya tədqiqat qrupu gəlib. Məqsəd Qarabağda yaşayan insanların genetik kodun öyrənmək idi. Ağdam-Şuşada aparılan genetik araşdırmadan sonra belə bir nəticə əldə edilir:

1. Xəstəliklərə dözümlü, kövrək immunitetlər

2. Bu genlərin sahibləri əsla qorxaq olmurlar

3. Onlar tez aldanır, tez inanır və tez də qəzəblənirlər

4. Cəsur və Əyilməzdilər

Son olaraq qeyd edək ki, Ermənistanın o zamankı prezidenti Ter-Petrosyanın 1992-ci ildə Moskva televiziyasına verdiyi müsahibə (tapşırıq):

- Ağdam məni çox narahat edir.

Elə bu çıxışdan az keçmişdi ki, Ağdam işğal olundu. Qarabağa köçürülmüş ermənilərin ən çox qorxduqları, ehtiyat elədikləri Ağdam. Davakar, dəliqanlı cavanları ilə seçilən Ağdam - Qarabağın danışan dili, oxuyan ürəyi, vuran əli. Ağdam indi ərazisinin 20 faizinə sığınıb, 1094 kvadrat kilometrlik ərazisinin 247 kvadrat kilometrində (ümumi ərazisinin 22.6 faizi) Ağdamın 60 min sakini məskunlaşıb. Qalan 100 min nəfər isə respublikanın 58 rayonunda müvəqqəti sığınacaq tapıb. Işğal nəticəsində Ağdamın rayon mərkəzi ilə birlikdə 90 kəndi, 10 kolxozu, 2 sənaye, 100-dən artıq mədəni-maarif, bir o qədər də səhiyyə obyekti düşmən əlinə keçib.

 1993-cü il iyul ayının 29-da BMT Təhlükəsizlik Şurası işğalıçı qüvvələrin qeyd şərtsiz və dərhal işğal olunmuş Ağdam və digər ərazilərdən çıxarılması tələbini özündə əks etdirən 853 saylı Qətnamə qəbul etmişdir.

Bu faktlar bizə bunu deməyə əsas verir ki, Ağdam bir şəhər kimi artıq 2,5 min ildən çoxdur ki, mövcuddur.

Zaur Əliyev, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent