“Ermənilər indiki dövrdə milli varlıqlarını Səlcuqlu və Osmanlı Türklərinə borcludur.
Bizanslılara və ya digər Avropalılara qalsaydı erməni adı bugün sadəcə olaraq
tarix kitablarında çəkiləcəkdi”
Erməni tarixçisi Levon Dabağyan
Giriş: Oğuz
yurdu - İrəvan - indi Ermənistanın isğalında olan Azərbaycan türklərinin qədim
ata-baba məskəni olmusdur. Ancaq son dərəcə həyasız, xain yadelli erməni
havadarlarının köməyi ilə təxminən iki əsrə yaxın yeritdikləri soyqırım, terror
və deportasiya siyasəti nəticəsində yerli əhalini fəlakətlərə düçar etdi.
Onları doğma yurdlarından didərgin saldılar. Rusiyanin Iran və Türkiyə ilə
apardığı müharibələrdən sonra ermənilərin axın-axın Zaqafaziyaya gətirilməsi ilə
yerli əhalinin müsibəti, qanlı-qadalı günləri başladı.
Hətta iş o
yerə çatdı ki,1918-ci ildə ağır ictimai-siyasi şəraitdə heç olmasa o
torpaqlarda yaşayan insanlarımızın əmin-amanlığını təmin etmək, münaqişələrə
son qoymaq gümanı ilə çıxış yolu olaraq İrəvan şəhərini müvəqqəti olaraq güzəştə
getməkdə görülürdü. Lakin yaradılış etibarı ilə xain, hiyləgər və kəmfürsət erməni
heç bir şərtə, öhdəliyə əməl etmədən tarixi səhvdən bəhrələndilər. İRƏVANı öz
"siyasi mərkəzlərinə" çevirdilər. Qeyd edim ki,bu şəhər 1508-1509-cu
illərdə ŞAH İSMAYIL tərəfindən RƏVANQULU xana tikdirilib.
Tarixi
arayış: Dilimiz tariximizin şəhadətidir. Bu gün hayların yaşadığı coğrafi ərazi
heç vaxt erməniyə aid olmayıb. Bu ərazilər tarix boyu türk yurdu kimi tanınıb və
qəbul edilib. Zaman-zaman İrəvandakı yer-yurd, kənd, çay adları erməniləşdirildi.
Bu azmış kimi, erməni alimləri indi də ümumən Azərbaycan dilini şübhə altına
almağa çalışır, Azər etnosunun fars mənşəli olduğunu sübut etməyə cəhd göstərirlər.
Adətən İrəvan sözünü, Rəvanqulu xanın adıyla bağlayırlar. Rəvanqulu xandan 2
min il əvvəl bu şəhər mövcud idi.
İrəvan
sözündən başlayım. İrəvan sözü qədim türkcədədir. Amma şəkilçisi türkcə deyil.
Ona görə ki, o şəhəri salanlar türk ölkəsində salıblar, amma bu şəhəri salanlar
urartululardı. Miladdan öncə 8-ci əsrdə urartulular Araz çayını keçib, Güneydən
gəlib İrəvan çuxuru adlanan ərazini zəbt ediblər. Daşların üzərində yazılar
qoyublar ki, biz bu düşmən ölkəsini zəbt elədik. Düşmən ölkəsinin də adını Az-
ölkəsi kimi verirlər. Yəni Az tayfalarının ölkəsini düşmən ölkəsi hesab edirlər,
bu düşmən ölkəsinə gəlib bir neçə qalalar da tikirlər. Bu qalalar sonralar şəhərlərə
çevrilir. Məsələn, indiki Artaşatın yerində Argiştixilini şəhərini salırlar.
İndiki İrəvan şəhərinin yerində İripuni şəhərini salırlar. Bu qalaları salanlar
bayaq dediyim kimi urartulular idi.
Argişti
urartuluların şəhərinin adıdır. O vaxt yerli tayfaların dilində İripuni "ər
evi, əsgərlər evi" anlamına gəlib çıxır. İrəvan çuxurunun tarixinə nəzər
salanda görürük ki, Azəri türklərinin ulu babaları ən qədim vaxtlardan burada
yaşayıblar. İrəvan çuxuru adına gəldikdə isə, buna bəzən çuxur-oba, çuxur-sədd
də deyiblər. Hətta Urartu qaynaqlarında Quarliki kimi qeyd edilir. Quarliki,
çuxur oba, çuxur sədd anlamındadır. Erməni yazılarında bu ərazinin adı
çuxur-sakat gedir. Sakat da qədim sak tayfalarının adıyla bağlıdır. Erməni
tarixçiləri ilə ziyalıları tez-tez “Böyük Ermənistan!” dövlətindən söhbət
açırlar. Ancaq bu dövləti yaradan Haylar deyil, Türk nəsəbli Partlardır. Onu təşkil
edən hakim tayfalar da Saklar, Quşanlar, Ağ Hunlardır “Əftalitlər”və bu dövlət
E. Q. 256-cı ildən Miladî 214 ilinə kimi davam etmişdir. Sonra Güney Azərbaycanın
Urmiya gölündən başlamış Yuxarı Fərat və Kür-Araz məntəqəsini də əhatə edən
bölgədə yaşayan tayfalar arasında Türk soylu Lullubilər, Saspirlər Mehranilər,
Nigimihlər, Urartular və Turuqqulardan özgə xalqlar da yaşayırdılar ki, onların
arasında da Hayların adı çəkilmir.
1655-ci ildə
İrəvana gələn Jəan Bəatist Tauvərniə şəhərin qalasında təkcə müsəlmanların
yaşadığına işarə etmişdir. 1683-cü ildə bura gələn Fransız səyyahı Jəan Chardin
də yazdığı əsərində İrəvan qalasında 800 ailənin yaşadığını və onların
tamamının Fars olduğunu qələmə vermişdir ki, səyyah, Anadolu Türklüyü ilə şivə
fərqiylə danışan Azərbaycan Türklərini “Fars” zənn etmişdir. Qərbli səyyahların
missionerlik vəzifəsini də yerinə yetirdiyini fikirləşsək onun qəsdən həqiqəti
yayındırdığını da fikirləşəbilərik; çünkü bölgədə Farslar yaşamayıbdır.
İsveçlə
Rusiya arasında 1721-ci ildə sülh müqaviləsinin imzalanmasından sonra Rusiya
çarı I Pyotr öz imperiya ehtiraslarını Qafqaza, Xəzəryanı ərazilərə yönəltdi.
Bu cəhdlərin sonu 1723-cü ildə Bakının işğalı ilə nəticələndi.
Əsasən müsəlmanlardan ibarət olan yerli camaatın
narazılığını və müqavimətini görən I Pyotr öz planlarını həyata keçirmək üçün, necə
olur-olsun, Gilanda, Mazandaranda, Bakı və Dərbənddə ermənilərin və
xristianların yerləşdirilməsini vacib sayırdı. Əsası I Pyotr tərəfindən qoyulan
bu siyasəti sonralar Rusiyanın digər çarları həyata keçirdi. 1768-ci ildə
Ekaterina II ermənilərin himayə edilməsi barədə əmr imzalayır.
1802-ci ildə
çar Aleksandr I H.D.Sisianova yolladığı məktubunda yazırdı: "Hə olur-olsun
ermənilər Azərbaycanın ... bu və ya digər xanlıqlarında istifadə
olunmalıdır". IV-XIX əsrlər ərzində öz dövlətlərinə malik olmayan ermənilər
dövlətlərini yaratmaq məqsədinə çatmaq üçün Rusiyanın imperiya siyasətiniin həyata
keçirilməsində alət rolunu oynadılar.
Toponimlər: Tarixi
mənbələrdə qeyd olunur ki, Türk-oğuz yurdu olan Dərələyəz V əsrdən başlayaraq
yaşayış məskənlərindən biri olmuşdur. Tarixi arxeoloji qazıntılar zamanı Dərələyəz
mahalının torpaq altında qalan şəhər izləri də bunu sübut edir. Dərələyəzin
oğuz yurdu olması faktı dəfələrlə sübut olunmuşdur. Bu faktları ermənilər də
çox gözəl bilirlər. Qeyd edək ki, oğuz yurdu Dərələyəzin qədimliyini sübut edən
milli-mədəniyyət abidələri də mövcuddur. Dərələyəzdəki qoç daşlar, qoyun daş
abidələri, at daş abidələri mahalın qədimliyini - oğuz yurdu olduğunu sübut
edir.Tədqiqatçı araşdırma nəticəsində sübut edir ki, erməni hansı ağılla Dərələyəz
sözünü erməni sözü hesab edə bilər; Bu toponim dilimizə mənsub olan Dərə Ələyəz
formasında olmuş, sonra Dərə və Ələyəz sözləri birləşərkən “ə” saitinin biri
düşmüşdür. Türk dillərində ala//ələ sözü uca, yüksək mənasını ifadə edir. Dərələyəz
sözü uca, yüksək böyük dərələrdə olan kaslar, xəzlər, ğuzlar, oğuzlar, azlar,
uzlar mənasındadır (Bax: H.Mirzəyev. Dərələyəz toponimi haqqında bir neçə söz.
Dil məsələlərinə dair tematik toplu, №1, Bakı, 1988, s.113-117).
Ermənistan
adlanan ölkədə türkdilli Azərbaycanlıların olması şübhə doğurmur. Məsələnin belə
bir tərəfi var ki, 1828-1832-ci illərə qədər İrəvan xanlığında azərbaycanlılar əhalinin
mütləq çoxluğunu təşkil edirdilər. İrəvan əyalətində azərbaycanlılar (müsəlman)
16.075 ailə, yerli ermənilər 4.428 ailə idi. Lakin 1828-1832-ci illərdə
Rusiyanın təhriki və köməyi ilə İrandan və Türkiyədən ermənilərin köçüb gəlmələri
bu nisbəti dəyişdirmişdir. Həmin illərdə İrəvan əyalətinə İrandan 4.559 ailə,
Türkiyədən 3.674 ailə köçüb gəlmiçdir. 1828-1832-ci illərdə İrəvan əyalətinin
kameral təsvirinə görə İrəvan şəhərində əhalinin nisbəti belə idi: azərbaycanlılar
1.807 ailə, yerli ermənilər 567 ailə, gəlmə ermənilər – İrandan 366 ailə,
Türkiyədən 11 ailə, İrəvan xanlığı 15 mahaldan ibarətdir. Bu mahalda 1828-32-ci
illərdə müsəlmanların, yerli və gəlmə ermənilərin miqdarı aşağıdakı kimi idi:
Qırxbulaq mahalında müsəlmanlar 81 ailə, yerli ermənilər 262 ailə və gəlmə ermənilər
İrandan 216 ailə, Türkiyədən 38 ailə; Zəngibasan mahalında müsəlmanlar 910 ailə,
yerli ermənilər 133 ailə və İrandan gəlmə ermənilər 442 ailə; Qarabasar
mahalında müsəlmanlar 753 ailə, yerli ermənilər 34 ailə və İrəvandan gələn ermənilər
1.211 ailə; Şərur mahalında müsəlmanlar 1.305 ailə və İrandan gələn ermənilər
336 ailə; Sürməli mahalında müsəlmanlar 709 ailə, yerli ermənilər 935 ailə, gəlmə
ermənilər İrandan 299 ailə, Türkiyədən 261 ailə; Seyidli-Ağsaqallai mahalında
müsəlmanlar 311 ailə, yerli ermənilər 560 ailə; Abaran mahalında müsəlmanlar
yox idi, yerli ermənilər 11 ailə, gəlmə ermənilər İrandan 330ailə, Türkiyədən
1.116 ailə; Göyçə mahalında müsəlmanlar 999 ailə, yerli ermənilər 15 ailə və
Türkiyədən gəlmə ermənilər 1.485 ailə təşkil edirdi.
Irəvan əyalətində
gəlmə ermənilərin yerləşdirilməsi iki istiqamətdə gedirdi.
Azərbaycanlılar
qovulur və kəndləri ermənilərə verilirdi.
Ermənilər
azərbaycanlılarla qarışıq yaşamağa başlayırdılar, kəndlərindən qovulmuş azərbaycanlılar
digər əylətlərdə məskən salırdılar.
Sovet
Hakimiyyətinə qədər yer adları olduğu kimi qalırdı, lakin 1935-ci ildə Sovet
hakimiyyəti dövründə bu adlar qondarma erməni adları ilə əvəzlənməyə
başlanmışdır. Erməni tədqiqatçısı G.A.Burnoutyan yazır ki, 1828-32-ci illərdə
ermənilərin zəbt etdikləri müsəlman kəndlərinin İrəvan xanlığının mahalları üzrə
sayı aşağıdakı kimidir:
Qırxbulaq
mahalında – 27 kənd;
Zəngibasar
mahalında – 7 kənd;
Şərur və
Sürməli mahallarında – 41 kənd;
Dərəçiçək
mahalında – 16 kənd;
Göyçə
mahalında – 27 kənd var idi.
Onun
araşdırmalarına görə cəmi 310 müsəlman kəndinin əhalisi qovulmuşdur. Bu göstərilən
faktlar bir daha sübut edir ki, azərbaycanlıların bir hissəsi doğma
yurd-yuvalarından qovulmuş, əvəzində buraya ermənilərin köçürülməsi prossesi
getmişdir. Bütün bunlar azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası
prosesinin ilkin mərhələsidir. Fərqli tərəfi ondan ibarətdir ki, o zaman
deportasiya İranın daxilində gedirdi. Ümumiyyətlə, Çar hökuməti tərəfindən azərbaycanlılarının
deportasiyası 1877-1878-ci il Rus-Türk müharibəsi zamanı, 1914-1915-ci il I
Dünya Müharibəsi zamanı, 1918-1920-ci il Azərbaycan Cumhuriyyəti dövründə Ermənistandan
olan deportasiya, Sovet Hakimiyyəti dövründə 1948-53-cü illərdə də davam
etdirilmiş və 1988-ci ildə ermənilərin Azərbaycana hərbi təcavüzü dövründə başa
çatdırılmışdır. Ermənilər şimal torpaqlarımızda yerləşdirildikdən sonra ermənilər
Qafqazda çarizmin müstəmləkəçilik siyasətinin alətinə çevrilmiş və siyasətin nəticəsində
tarixi torpaqlarımızda “ermənistan” yaratmağa nail olmuşlar. Ermənilərin
sonrakı məqsədi bu regiondan azərbaycanlı türkünə nifrəti, türk torpaqlarına
sahib olmağı hakim ideologiyaya və məqsədlərinə çevirmişlər. İrəvan
Quberniyasında azərbaycanlıların yaşadıqları yerlər dəfələrlə talan edilmiş və
yandırılmışdır.
Moskvada
dövlətin idarəçiliyini aparan möhkəmlənmiş ermənilərin başçılıq etdiyi erməni
lobbisinin bu yolda nail olduğu ən böyük mənfur niyyətlərindən biri müharibədən
sonra xaricdən gələn erməniləri yerləşdirmək bəhanəsi altında İ.Stalinin dəstəyi
ilə dövlət səviyyəsində azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən deportasiya
siyasəti olmuşdur.
1921-ci ildə
Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirmək istəyinin qarşısını Nəriman Nərimanov
alsa da, sonradan onu Moskvaya göndərdikdən sonra 1923-cü ildə ermənilər Dağlıq
Qarabağın muxtariyyat verilməsinə nail oldular. Bununla belə onlar heç vaxt
Dağlıq Qarabağa yiyələnmək iddialarından əl çəkmir, dəfələrlə bu məsələ
haqqında Moskvada məsələ qaldırırdılar, 1945-ci ilin noyabrında Ermənistan
K(b)PMK-nın I katibi Q.Arutyunov İ.Stalinə məktubla müraciətdə bildirmişdir:
“Dağlıq Qarabağın Ermənistan SSR-lə həmsərhəd olduğunu və iqtisadiyyatı ilə sıx
bağlı olduğunu nəzərə alaraq Dağlıq Qarabağ Ermənistan SSR-ə birləşdirilsin”.
Bu məktuba adekvat cavab verən Azərbaycanın K(b)PMK-nın I katibi M.C.Bağırov
bildirirdi: “Azərbaycan tərəfi Şuşa şəhəri istisna olmaqla bu təklifə etiraz etmir,
lakin Ermənistan SSR, Gürcüstan SSR, Dağıstan MSSR-də əsasən azərbaycanlıların
yaşadıqları və Azərbaycanın tarixi torpaqları olmuş ərazilər Azərbaycana
qaytarılsın (Zəngəzur, İrəvan, Borçalı, Dərbənd)”.
Bundan
sonra ermənilər Ermənistanda yaşayan və əsasən Azərbaycanla həmsərhəd
rayonlardakı azərbaycanlıları köçürmək üçün başqa bir hiyləyə əl atırlar. Azərbaycanın
Muğan-Mil düzlərində pambıq əkilən rayonlarını işçi qüvvəsi ilə təmin etmək bəhanəsi
adı altında Ermənistan ərazisindən olan azərbaycanlıları köçürmək və onların
yerində xaricdən gələn erməniləri yerləşdirmək təlifi irəli atdılar və nəticədə
SSR Nazirlər Soveti 1947-ci il dekabrın 23-də Ermənistan SSR-dən kolxozçuların
və digər azərbaycanlıların Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığının köçürülməsi
haqqında “4083” saylı qərar qəbul etdi. 1948-ci ilin martında SSR Nazirlər
Soveti həmin qərara əlavə olaraq ikinci bir qərar da qəbul etdi. 1947-ci il 23
dekabr tarixli qərara əlavə qeyd olan və İ.Stalinin imzaladığı bu ikinci qərarda
azərbaycanlıların köçürülməsi ilə əlaqədar tədbirlər planı özünün geniş əksini
tapmışdır. 1947-ci il 23 dekabr tarixli qərarın I bəndində göstərilir ki,
1948-1950-ci illərdə könüllülük prinsipi əsasında Ermənistan SSR-də yaşayan
100 000 kolxozçu və digər azərbaycanlı əhali Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz
ovalığına köçürülsün. Onlardan 10 000 nəfəri 1948-ci ildə,
40 000 nəfəri 1949-cu ildə, 50 000 nəfəri 1950-ci ildə köçürülsün. Bu
qərarın tələsik verilməsi səbəbləri 11-ci bənddə tamam açıqlanır. Orada
deyilirdi: “Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinə icazə verilsin ki, azərbaycanlı əhalinin
Azərbaycan SSR Kür-Araz ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar olaraq onların
başlatdıqları tikililər və yaşayış evlərini xaricdən Ermənistana gələn ermənilərin
yerləşdirilməsi üçün istifadə edilsin”. O zamanki hadisələr sənədlərdə belə
xatırlanırdı: Eşalonlarla Kür-Araz ovalığına atılan azərbaycanlılar üçün ən adi
yaşayış şəraiti belə yox idi. Onların evlərində yerləşdirilməsi münaqişə
yaradırdı. Onlar mal-heyvan tövlələrində, uçuq-sökük dəyələrdə daldalanırdılar.
Onların ən adi tələbləri belə ödənilmirdi.
Son nəticə
olaraq azərbaycanlıların Ermənistandan qovulması üçün bütün lazımi tədbirlər
görüldü. Təkcə bunu qeyd etmək kifayətdir ki, 1948-1953-cü illərdə bu məsələ ilə
bağlı Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti 12 qərar qəbul etmişdi. 1948-ci ildə
10 584 azərbaycanlı, 1949-cu ildə isə nəzərdə tutulmuş 40 000 nəfərin
köçürülməsi yer olmadığı üçün mümkün olmamışdır. Qeyd edək ki, həmin il
15 713 nəfərin köçürülməsi planlaşdırılmışdır. SSR Nazirlər Soveti isə
40 000 nəfərin köçürülməsini tələb edirdi. Respublikanın Nazirlər
Sovetinin sədri T.Quliyev İttifaq Hökumətinə məktubda bildirirdi ki,
1949-1950-ci illərdə 90 000 nəfəri köçürmək üçün ən azı 20 000
yaşayış evi lazım gəlir. Bunun üçün 400 milyon manatlıq tikinti-quraşdırma işləri
görülməlidir. Belə bir işin öhdəsindən Azərbaycan Respublikası öz gücü ilə 2 il
müddətinə gələ bilməz. Buna görə də 1949-cu ildə köçürmə planı 15 000 nəfərə
endirmək xahiş olunurdu. Elə həmin ilin dekabrında Moskvaya müraciət edən Azərbaycan
SSR Nazirlər Sovetinin sədri respublikanın imkanlarını nəzərə alaraq köçürmə
planında dəyişikliklər aparmağı xahiş edir. Belə ki, 1950-ci ildə 15 000,
1951-ci ildə 10 000, 1952-ci ildə 20 000, 1953-cü ildə 20 000,
1954-cü ildə 15 000 nəfərin köçürülməsinə icazə verməyi xahiş edir. Qeyd
edək ki, bu köçürmə siyasəti Stalinin ölümünə qədərmütəşəkkil şəkildə
getmişdir. 1948-1950-ci illərdə Ermənistan SSR-dən cəmi 34 383 nəfər azərbaycanlı
köçürmək mümkün olmuşdur. Ancaq əlimizdə olan rəsmi sənədlərdən görünür ki, bu
siyahı Ermənistandan köçürülən və köçürülməyə məcbur edilənlərin tam siyahısı
deyildir. Ermənistan SSR başçılarının qərarında göstərildiyindən daha çox azərbaycanlıları
müxtəlif yollarla Ermənistandan qovmağa çalışmışlar. Belə bir fakt var ki, ermənilərin
yuxarı vəzifəli adamları soydaşlarımız arasında müxtəlif şayiələr yayaraq süni
surətdə vahimələr yaradırdılar. Nəticədə minlərlə azərbaycanlı ailəsi nəinki Azərbaycanın
rayonlarına, hətta SSRİ-nin başqa respublikalarına qaçmışlar. Azərbaycan SSR
NS-nin 5 fevral 1953-cü il tarixli qərarı ilə Kür-Araz ovalığına 1900 ailə
köçürülməsi nəzərdə tutulurdu.
Azərbaycan
SSR NS-nin qərarının yerinə yetirilməsi vəziyyəti haqqında arayışda 01 oktyabr
1953-cü il vəziyyətinə görə Kür-Araz ovalığına 1898 ailə - 10.072 təsərrüfat
köçürüldüyü bildirilir. İ.Stalinin ölümündən sonra Ermənistan SSR-in azərbaycanlıların
planlı şəkildə köçürülməsinə son qoyuldusa da, 1988-ci ildə bu proses daha da
aktivləşərək azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan köçürülməsi başa çatdırıldı.
Aparılan hesablamalara görə 1948-1953-cü illərdə Respublika üzrə 11.755
köçürülmüş təsərrüfatın 46.6%-i Kür-Araz ovalığında, 6.269-u – 53.4%-i isə
ondan kənarlarda yerləşdirilmişdir.
1948-1953-cü
illər üzrə Kür-Araz ovalığına köçürülənlər:
İLLƏR
|
KÖÇÜRÜLMƏLƏRİN SAYI
|
|
TƏSƏRRÜFAT
|
NƏFƏR
|
|
1948
|
1952
|
8054
|
1949
|
2789
|
12697
|
1950
|
2907
|
12932
|
1951
|
911
|
3714
|
1952
|
1257
|
5512
|
1953
|
1898
|
8254
|
1954
|
11714
|
51163
|
1955
|
749
|
3361
|
1956
|
207
|
965
|
306
|
1543
|
|
CƏMİ:
|
13030
|
57039
|
1949-cu ildə Ermənistan SSR-dən köçürülən
azərbaycanlı təsərrüfatların Azərbaycan SSR rayonları üzrə yerləşməsi:
¹
|
RAYONLAR
|
TƏSƏRRÜFATLAR
|
1.
|
Səlyan
|
132
|
2.
|
Əli-Bayramlı (Şirvan)
|
431
|
3.
|
Sabirabad
|
111
|
4.
|
Puşkin (Biləsuvar)
|
58
|
5.
|
Saatlı
|
260
|
6.
|
Xıllı (Neftçlada qəsəbə)
|
80
|
7.
|
Jdanov ( Beyləqan)
|
126
|
8.
|
Bərdə
|
45
|
9.
|
Mirbəşir (Tərtər)
|
167
|
10.
|
Yevlax
|
150
|
11.
|
Xaldan
|
77
|
12.
|
Göyçay
|
46
|
13.
|
Ucar
|
111
|
14.
|
Kürdəmir
|
46
|
15.
|
Zərdab
|
93
|
16.
|
İmişli
|
105
|
CƏMİ:
|
2038
|
|
Sovet İttifaqında gedən yenidənqurma,
aşkarlıq prosesi antiazərbaycan əhval-ruhiyyəsinin və ərazi iddialarının yeni
dalğasını yaratdı. 1945-ci ildə sınaqdan çıxarılmış guya Ermənistanla Qarabağın
iqtisadi cəhətdən bir-birinə bağlı olması barədə əsassız iddialarla erməni millətçiləri
azərbaycanlıları Ermənistandan qovmağa, Qarabağı isə Azərbaycandan ayırmağa
başladılar. 1988-ci ildən başlayaraq kütləvi hədə- qorxular, fiziki güc, ölüm,
kəndlərin talan edilməsi, yandırılması həyata keçirilir. Qukarkda baş verən
qanlı hadisələr nəticəsində 70 nəfər öldürülür, onların 21-i qadın 6-sı uşaq
olur. Vardenis rayonunda isə 40 nəfər öldürülür. Ermənistanın digər
rayonlarından-Erevan, Masis, Kalinino, Kadjaran, Qafan, Kirovokan, Gorus,
Sisyan, Amasi və Alaverdidən 250 min azərbaycanlı öz ev-eşiyindən qovulur,
ümumilikdə, 216 nəfər qətlə yetirilir. 1905-1920-ci illərin tarixi yenidən təkrar
olunur - qadın və uşaqlar, yaşlılar, qarlı dağlar aşaraq, dona-dona, itkilər
verə-verə öz xilaslarını Azərbaycanda axtarırlar. Yenidən 1948-53-cü illərin
tarixi təkrar olunur- İttifaqın mərkəzi hakimiyyətinin qərarları ilə azərbaycanlı
qaçqınların Qarabağda yerləşdirilməsinə icazə verilmir, onlar özlərinə çadır şəhərciklərində
sığınacaq tapırlar. 1991-ci il avqustun 8-də sonuncu türk kəndi Nüvədidən əhalinin
çıxarılmasından sonra Ermənistan faktiki olaraq monomillətçi dövlətə çevrildi.
"Türksüz Ermənistan" kimi daşnak ideyası reallaşdı.
1988-ci ildən sonra Ermənistanın Azərbaycan
torpaqlarını işğal etməsi nəticəsində 7 rayon talan olundu, 1 milyona qədər
adam doğma yurdundan didərgin düşdü.
Zaur Əliyev, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
0 коммент.:
Отправить комментарий